ДОМА

– Ну, Алесь, брат, – за абедам

Кажа бацька сыну, –

Годзе бегаць дармаедам,

Красьці садавіну,

Таптаць сьцежкі ў агароды,

Рэзацца па хаце.

Ты ўжо ўходзіш, брат, у годы, –

Колькі яму, маці?

Роднай матцы сэрца ў грудзях

Зьлёгку затраслося.

«Ці не хоча аддаць ў людзі?» –

Ў думках праняслося.

Сам Алесь сямігадовы,

Як ліст, скалануўся,

Бо ў тэй бацькавай прамове

Страх яму пачуўся.

Апусьціў ён нізка вочкі,

Глыбей ў кут падаўся.

– Ну, што сьціхнуў, як упрочкі

Ты ад нас сабраўся?

– Дай хоць з’есьці, адчапіся!

Вось прыстаў к дзідяці!

Еж, Алеська, не журыся! –

Не ўцярпела маці. –

Пойме гутарку якую,

Чуць за хлеб узяўся.

– Няхай есьць, ці ж я шкадую? –

Бацька адазваўся. –

Еж, Алесь, чаго надзьмуўся

Ты, як мыш на крупы?

Ці ад ночы не ачнуўся?

Расплюшч свае лупы!

Глянь у вочы мне!

Сьмялее! Во, так! Малайчына!

Еж, бо крупнік адубее, –

Кажа ён да сына.

Паабедалі зь бядою,

Спаражнілі місы.

Абцёр бацька вус рукою,

Твар і лоб свой лысы.

– Ну, дык вось што – чуеш, хлопча? –

Годзе так бадзяцца, –

Няхай качка цябе стопча, –

Трэба чым заняцца.

Згодзен пасьвіць ты ўсё лета

Ў Курганах каровы?

Шэсьць рублёў даюць за гэта

Ды халацік новы.

– Ой, няхай бы пабыў дома! –

Зноў гаворыць матка. –

Ну, куды ён, мал, вядома,

Рана пасьвіць статка,

Толькі высахне у лыка,

Нябось, пасьвіць – мука!

– Ат! патрапіць – невяліка

Гэтая навука!

Будзеш пасьвіць? – тут у сына

Бацька запытаўся. –

Ото дзіва! Малайчына!

Я не ашукаўся.

Ты ў мяне хлапец рахманы,

Вось люблю за гэта!

Працаваць вучыся зрана,

Ў маладыя леты.

ПЕРАД ВЫПРАЎКАЙ

У Алеся думак многа,

Ды ўсе думкі новы.

Твар сур’ёзны, бы ў старога,

Нахмураны бровы.

Кінуў ён гульню зь сябрамі –

Трэба дбаць на хату,

Памагаць ён будзе маме,

Бацьку, сёстрам, брату.

Цяпер бацька адзін б’ецца

З ранку аж да ночы,

Так працуе, што пот льецца,

Лезуць на лоб вочы.

Гэтаксама адна маці –

Праўда, дасьціпная, –

Адна ў полі, адна ў хаце,

Корміць, абмывае.

Мала зь дзевак дапамогі –

Драбяза ўсё, дзеці!

Сам ён толькі, дзякуй Богу,

Жыць здужае ў сьвеце.

Без падмогі, сам сабою:

Ён –  дзяцюк, хлапчына,

Носіць ён вядро з вадою,

Як стары мужчына!

Потым думкі непрыметна

Далей залятаюць –

Чужаніцы непрыветна

З Курганоў мігаюць.

Матка страхаў наказала

Пра жыцьцё з чужымі,

Як Алеся навучала,

Каб ужыцца зь імі.

– Трэба змоўчаць, хоць часамі

Скрыўдзяць або ўшчуюць,

Хоць нядобрымі славамі

Злосна пажартуюць.

Будзь паслушны і цярплівы,

Ня лазь у гароды,

Не марнуй ты людзям нівы,

Не рабі ім шкоды...

Адным словам, страх нагнала

На Алеся матка,

I так міла яму стала

Родная іх хатка!

Ды нічога не парадзіш,

Калі служба трэба,

Калі беднасьць, як паглядзіш,

Сама просіць хлеба.

Дый Курганы не за морам –

Восем вёрст ад дому,

Над ракою, за тым борам, –

Мейсцы ўсе знаёмы.

Так хлапчынка разважае,

З думкамі гамоніць,

Дух надзеяю ўздымае

I трывогу гоніць.

У вузельчык вось увязан

Скарб яго убогі,

Станік тонкі падпяразан –

Жджэ Алесь дарогі.

Моцна ж сэрца забалела,

Як ён выйшаў з хаты,

Але плакаць не пасьмела,

Бо йшоў збоку тата.

У ЧУЖЫХ

– Добры дзень вам, ягамосьці!

– Добры дзень!.. Сядайце.

– Ну, вось я прывёў і госьця,

Мал ён, выбачайце.

– Э, нічога, акрыяе,

Дый ён хлопец слушны.

Гадкоў з восем, мусіць, мае?

– Сем у дзень задушны.

У куточку прыхіліўся

Ціха каля лавы

I на ўсё Алесь дзівіўся,

Пазіраў, цікавы.

Глянуў ён у кут украдкам

На таго сьвятога,

Што напісан быў зь ягняткам

I глядзеў так строга.

Ён зірнуў на Мікалая

I на Юр’я зь зьмеем,

На сьвятых, што і ня знае

I назваць ня ўмее.

За сталом былі мужчыны

I стары між імі,

У каторага маршчыны

Зьлеглі пад вачыма.

Лоб высокі, безвалосы,

Голы, як калена,

Вусы быццам бы йшлі з носа,

Белыя, як пена.

Пазіралі дзеці скрыва

Зь печы і з прымурка

На Алеся як на дзіва

Ці якога турка.

А тым часам стол убралі

Пляшка і дзьве чаркі;

Ў печы весела пішчалі,

Гаманілі скваркі.

Селі піць барыш мужчыны.

Дзед, падняўшы чарку,

Кажа: «Дай Бог толк з хлапчыны

Нам у гаспадарку!..

Ходзь, Алеська, сюды, брацік!

Бліжай, бліжай, браце!

Распраніся, скінь халацік,

Будзь як свой у хаце».

Падышла і гаспадыня,

Жвавая кабетка:

– Павесь шапачку, мой сыне!

З’еж от скварку, дзетка!

Будзеш дужшы, небажатка,

Пасілкуйся крышку! –

I падносіць хлапчанятку

Гарэлкі ў кілішку.

Круціць хлопчык галавою –

Піць, моў, не бярэцца;

Скварку, згробшы пяцярнёю,

Есьць, аж нос той гнецца...

– Ну, сынок, служы здаровы,

Даглядай скацінку.

Будзеш дома на Пакровы...

Не нудзіся ж, сынку.

Разьвітаўся бацька зь імі

I пайшоў дадому.

Ой, маркотна між чужымі

Хлопчыку малому!

НЯ ВЫТРЫМАЎ

Моцна хлопец занудзіўся

Па сям’і, па маме,

Як бы сьвет тут зачыніўся

Ў гэтай нуднай яме.

Ўсё тут дзіка, нецікава,

Бы ў яловым лесе,

Кожны вугал неласкава

Глянуў на Алеся.

Ўсё ня гэтак, як там, дома:

Лавы, печ старая,

Кожна рэч тут незнаёма

I яму чужая.

Ўсё – качэргі і ваконцы

На нуду наводзяць,

I тут нават ня так сонца,

Як там, дома, ўсходзіць.

Ды і людзі не такія,

Іншая гаворка,

I алешнікі ня тыя,

Ня той луг, узгоркі.

Выйшаў з хаты, прытуліўся

Пад грушаю ў полі

I так моцна засмуціўся,

Бы ў якой няволі.

На дарогу пазірае,

Што вядзе дахаты,

Што, як стужка, агібае

Цёмны лес кашлаты.

I так мілы хлопцу сталі

Родныя палеткі,

Лес, што нікнуў ў сіняй далі,

Ўзгоркі, межы, кветкі,

Хаты, гумны, варывенькі,

Цэрква на грудочку...

Эх, як міла, весяленька

У сваім  куточку!

А тут хата, як адрына,

Як хлеў, – сьвету мала.

I надумаўся хлапчына

Даць адгэтуль драла.

Многа думаў так і гэтак –

Не бярэ нічога!

А з палетка на палетак

Скача, йдзе дарога...

Ён назаўтра ўстаў ранютка,

Аж да ўсходу сонца,

Чуць што глянуў дзень ціхутка

Ў хату праз аконца.

Наш Алесь перахрысьціўся,

Глянуў на палаці,

А там дзед той разваліўся,

Але ціха ў хаце.

Згроб свой клуначак пад паху –

Загадзя сабраўся, –

Асьцярожна, поўны страху,

Да дзьвярэй падкраўся

I ціхутка – стук у дзьверы,

Шугануў у сені!

Сэрца білася бязь меры,

Трэсьліся калені.

Ён кулём, як ліс у норы,

За хлявы, ў задворкі...

Заплыў месячык за горы,

Чуць мігалі зоркі.

Вось Алесь прычхаў дадому,

Стаў на прыгуменьні.

Страшна ў хату йсьці малому –

Гора-утрапеньне!

Што рабіць тут, не згадае.

Мо назад вярнуцца?

Плача хлопчык, аж рыдае,

Сьлёзы так і льюцца.

Выйшла матка, плач пачула,

Бачыць – іх служака!

Матку жаласьць агарнула –

Шкода небараку!

– Што ж ты плачаш? Ідзі ў хату...

Ня плач, супакойся.

– Ой, баюся, мама, таты!

– Ня з’есьць ён, ня бойся!

Бацька ўстаў і абуваўся,

Зірк – Алесь у хаце!

Бацька толькі засьмяяўся:

– Ты ўжо дома, браце?

Той калоціцца ўсім целам,

Як бы грэшнік страшны,

Думаў ён, што ў сьвеце цэлым

Ён – самы няшчасны.

Апусьціў сваю галоўку,

Клуначак трымае,

Кулачком уціхамоўку

Сьлёзкі выцірае.

– Ну, што гэта за работа?

Адурэў ты, Грышка!

Ён – зусім дзіця, блазнота,

Зелен, як пурышка...

Дзе служыць яму, дзіцяці?

Ну, куды ж? Націна! –

Стала бацьку чысьціць маці

I крычаць за сына.

– Мне б тут трэба раскрычацца,

Розум твой жаночы!

Брыдка будзе паказацца

Тым людзям у вочы!..

Ах, лайдак, пястун пракляты!

Лезь на ручкі к маме! –

Плюнуў бацька, выйшаў з хаты,

Стукнуўшы дзьвярамі.